پیشینه کشت غلات در گلستان
استان گلستان از دیرباز به عنوان یکی از مناطق اصلی کشت غلات نظیر گندم و جو شناخته شده است. در بررسی تاریخچه کشت این محصولات در استان گلستان(یا گرگان و دشت قدیم) مستنداتی در دسترس نیست که چه ارقامی و با چه عملکردی در منطقه کشت می شود و تنها مدارک و مستندات به صحبت های محققین و کارشناسان قدیمی استان(نظیر زنده یاد مهندس شمشیر ساز) بر می‌گردد که از کشت ارقام کم بازده بومی نظیر رقم سرخ ترکمنی در دوره قجر و پهلوی اول اشاراتی شده است.
هر چند شرایط مناسب اقلیمی و تنوع زیست‌محیطی، بستر مناسبی برای تولید غلات در استان گلستان فراهم کرده است اما نباید از خاطر ببریم که این شرایط برای توسعه و تنوع فون و فلور خسارتزا نیز بنوعی مهیاست و سبب بروز مشکلات متعددی خواهد شد.
به هر صورت با توجه به برنامه های تدوین شده دولت کریمه و وزارت محترم جهاد کشاورزی در خصوص امنیت غذایی و بر اساس برنامه های اسناد بالادستی خاصه برنامه هفتم توسعه،افزایش بهره وری و کاهش خلاء عملکرد بخصوص در دیمزارها حائز کمال اهمیت بوده و به همین دلیل مسائل مرتبط با آفات و خسارت‌های احتمالی آن‌ها را نیز بنوعی برجسته کرده است.
در ایران کار اصلاح و هیبریداسیون گندم از سال 1309 در کرج و ورامین شروع و اولین هیبرید بین دو رقم به نام عطایی و شاه پسند زودرس انجام شد. ولی از آن به بعد در اثر اصلاح گندم های مختلف، ارقام دیگری که نسبت به شاه پسند برتری داشته بوجود آمده و بتدریج جایگزین گندم شاه پسند شدند.
آفات مهم دوره کاشت و اوایل داشت غلات(پائیز و زمستان)
1. سوسک سیاه گندم (Zabrus tenebrioides)
این آفت از خانواده Carabidae موسوم به سوسک های زمینی(Ground Beetles) هر چند در دیمزارهای استان گلستان نواحی میان‌دشت نظیر بندر ترکمن تا آق قلا،علی آباد، گنبد و کلاله متغیر است اما با دور شدن از عرصه های میان دشت به سمت دیمزارهای کم بازده شمال استان (مثلا نواحی داشلی برون و اطراف)واجد خاک های شور و قلیا و فقیر از منظر ترکیبات آلی،خواهیم دید که آفت موصوف فعالیت چندانی در عرصه های گندم و جو آن نواحی ندارد.
حد آستانه خسارت
- 5 تا 7 بوته خسارت‌دیده در عرصه‌های کم‌تراکم
- 7 تا 10 بوته خسارت‌دیده در مزارع پرتراکم
دوره بحرانی خسارت
دو تا چهار برگی گیاه. در صورت عدم پایش و مدیریت صحیح از جمله رعایت تناوب و بهداشت مزرعه، آفت می‌تواند به حدی خسارت وارد کند که کشاورزان مجبور به کشت مجدد شوند. برای کنترل این آفت سموم فسفره نفوذی در مقابل سموم پایروتروئیدها برتری محرزی دارند.
2. کرم‌های مفتولی
کرم‌های مفتولی(Wireworms) به دلیل شباهت ظاهری به سیم و مفتول، به این نام شناخته می‌شوند. این آفات از دو خانواده (Alleculidae) و (Elateridae) تشکیل شده‌اند. لاروهای این آفات عمدتاً ریشه و طوقه گیاه را هدف قرار می‌دهند.
ویژگی‌های خسارت
جویدگی و قطع طوقه و برگ و مرگ گیاه نورس به دلیل آسیب مستقیم.
لازم به ذکر است برخلاف آفت قبلی شکل خسارت بصورت یکدست در مزارع دیده نمی شود و عمدتا بصورت لکه ای و کانونی و یا در مسیر یک ردیف دیده می شود لذا در صورت لزوم به امر مبارزه ارجح است با سموم فسفره نفوذی بصورت کانونی مدیریت گردند.خسارت این گروه از آفات گاها با آبدزدک اشتباه گرفته می شود.
شناسایی به‌موقع و کنترل تلفیقی با استفاده از سموم ثبت‌شده، رویکرد توصیه‌شده در مدیریت این آفت است.
3. مگس‌های جوانه و ساقه (shoot flies)
این آفات از راسته (Diptera) هستند که به مزارع زودکاشت گندم و جو خسارت می‌زنند. مگس‌های جوانه و ساقه، تخم‌های خود را روی برگ یا ساقه گیاه گذاشته و پس از تفریخ، لاروها وارد ساقه شده و به تغذیه می‌پردازند.
مشخصات خسارت و نکات قابل ذکر
- پژمردگی یا مرگ جوانه‌ها
- آسیب به ساقه و قطع جریان مواد غذایی به بخش‌های بالایی
- حساسیت بالاتر مزارع زودکاشت به دلیل فعالیت حشرات بالغ در دوره‌های معتدل‌تر پاییز
4.آبدزدک
تحت نام علمی Gryllotalpa gryllotalpa یکی دیگر از آفات اوایل فصل گندم و جو می باشد که در عرصه های نزدیک به رودخانه های فصلی و دائمی و یا نزدیک به آب بندان ها و سواحل دریاچه و اصولا اماکن با زه آب بالا بیشتر قابل مشاهده است نحوه خسارت این آفت کم اهمیت تقریبا همانند کرم های مفتولی و توسط پوره و بالغ ایجاد می گردد. اصول مدیریت مزارع بر امر پایش و نظارت دائم عرصه ها و رعایت ۴ اصل ذیل استوار می باشد.
- مدیریت زراعی: رعایت تاریخ کاشت مناسب برای کاهش حساسیت مزارع به برخی آفات مانند مگس‌های ساقه.
- تناوب زراعی: کشت گیاهان غیرمیزبان برای کاهش تراکم آفات خاکزی نظیر کرم‌های مفتولی.
- کنترل بیولوژیک: حمایت،حفاظت و بهره‌گیری از جمعیت حشرات مفید و دشمنان طبیعی آفات مانند زنبورهای پارازیتوئید.
- کنترل شیمیایی: به‌کارگیری سموم توصیه‌شده توسط موسسات تحقیقاتی و اجتناب از مصرف بی‌رویه سموم برای جلوگیری از ایجاد مقاومت
چالش‌های پیش رو
با توجه به تغییرات اقلیمی، افزایش دما و کاهش بارندگی، شرایط برای فعالیت آفات بهبود یافته است. این امر، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق‌تر و استفاده از فناوری‌های نوین را افزایش داده است. همچنین، لزوم تحقیق و توسعه برای تولید سموم کم‌خطرتر و افزایش بهره‌وری کشاورزی بیش از پیش احساس می‌شود.
نتیجه‌گیری
آفات دوره کشت و داشت غلات در استان گلستان، چالش‌های جدی برای کشاورزان ایجاد می‌کنند. با این حال، مدیریت علمی و اصولی، همراه با نظارت مستمر، می‌تواند به کاهش خسارت‌ها و افزایش بهره‌وری کمک کند.
این یادداشت، تلاش کرد ضمن معرفی مهم‌ترین آفات، راهکارهای کنترل آن‌ها را نیز ارائه دهد. امید است با به‌کارگیری توصیه‌های ارائه‌شده، کشاورزان بتوانند ضمن کاهش خلاء عملکرد محصولی سالم و باکیفیت برداشت کنند.
