به گزارش پُل اکونومیک سیب‌زمینی پس از ذرت، گندم و برنج، چهارمین محصول کشاورزی جهان از نظر میزان تولید و سومین محصول غذایی مهم برای مصرف انسانی است. بر اساس آمار سازمان فائو، کشورهای چین، هند، اوکراین، ایالات متحده، روسیه، آلمان، بنگلادش، فرانسه، لهستان و مصر، اصلی‌ترین تولیدکنندگان سیب‌زمینی در سطح جهانی محسوب می‌شوند.
چین با تولید سالانه ۹۲ میلیون تن سیب‌زمینی، در رتبه نخست تولید این محصول قرار دارد و پس از آن، کشورهای هند، اوکراین، روسیه و ایالات متحده آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. ایران نیز سالانه حدود ۵.۵ میلیون تن سیب‌زمینی تولید می‌کند که علاوه بر تأمین نیاز داخلی، بخشی از آن نیز صادر می‌شود.
دلایل کاهش عرضه و افزایش قیمت
در زمستان امسال، بازار داخلی سیب‌زمینی دچار تغییرات شدیدی شد. این محصول که همواره با قیمت‌های نسبتاً پایدار عرضه می‌شد، در برخی مناطق نایاب شد و قیمت آن در برخی خرده‌فروشی‌ها حتی به کیلویی ۶۵ هزار تومان رسید. این افزایش قیمت به حدی بود که وزارت جهاد کشاورزی به منظور تنظیم بازار، واردات سیب‌زمینی را در دستور کار قرار داد.
یکی از عوامل مهم کاهش عرضه، شرایط نامساعد جوی بود. بارش‌های ناگهانی و بی‌موقع در مناطق تولید سیب‌زمینی، به بسیاری از مزارع آسیب زد و در نتیجه، میزان برداشت محصول کاهش یافت. علاوه بر این، تغییرات دمایی نیز در کاهش تولید این محصول تأثیرگذار بود.
سیب‌زمینی در طول سال در چهار دوره مختلف کشت می‌شود: بهاره، تابستانه، پاییزه و زمستانه. حدود ۷۰ درصد تولید این محصول مربوط به کشت پاییزه است و مازاد آن معمولاً در انبارها ذخیره می‌شود. با این حال، صادرات بیش از اندازه در ماه‌های اخیر باعث برهم خوردن تعادل بازار داخلی شد.
علاوه بر این، کمبود منابع آبی و افزایش هزینه نهاده‌های کشاورزی مانند کود، سم و بذر، موجب کاهش سطح زیرکشت در برخی مناطق شد. بسیاری از کشاورزان به دلیل افزایش هزینه‌های تولید و کاهش سودآوری، سطح تولید خود را کاهش دادند. افزایش هزینه حمل‌ونقل نیز به کمبود این محصول در بازار دامن زد، چرا که تأخیر در جابه‌جایی محصولات از مناطق تولید به بازارهای مصرف، باعث کاهش عرضه و افزایش قیمت شد.
در مجموع، عواملی مانند نوسان نرخ ارز، افزایش صادرات، کاهش تولید به دلیل شرایط جوی، کمبود منابع آبی، مشکلات حمل‌ونقل و افزایش تقاضا، موجب رشد ناگهانی قیمت سیب‌زمینی شدند. اما بدون شک، صادرات بی‌رویه و حتی قاچاق این محصول، بیشترین تأثیر را در افزایش قیمت داشته است.
چالش‌های تولید سیب‌زمینی و ضرورت حمایت از کشاورزان
افزایش بی‌سابقه قیمت سیب‌زمینی در ماه‌های اخیر، بار دیگر اهمیت سیاست‌گذاری دقیق در بخش کشاورزی را نشان داد. کاهش سطح زیرکشت به دلیل کمبود منابع آبی، گرانی نهاده‌های تولید و نبود حمایت‌های لازم از کشاورزان، از مهم‌ترین دلایل کاهش عرضه در بازار داخلی بوده است. در این میان، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و نوسانات ارزی نیز به این بحران دامن زده‌اند.
خسرو طالبی، رئیس انجمن ملی سیب‌زمینی ایران، در این‌باره می‌گوید: در دو سال اخیر، کشاورزان سیب‌زمینی به دلیل بالا بودن هزینه‌های تولید و پایین بودن نرخ خرید، با زیان‌های شدیدی مواجه شده‌اند. بسیاری از آنها به‌ناچار سطح زیرکشت خود را کاهش داده‌اند که نتیجه آن، کمبود محصول در بازار داخلی و افزایش قیمت‌ها بوده است. اگر حمایت‌های عملی از جمله تأمین نهاده‌های ارزان و ارائه تسهیلات مالی صورت نگیرد، در آینده نیز شاهد نوسانات شدید در این بخش خواهیم بود.
کارشناسان معتقدند که دولت باید برنامه‌ریزی دقیقی برای حمایت از کشاورزان و ایجاد تعادل در بازار داشته باشد. تأمین نهاده‌های کشاورزی با قیمت مناسب، اجرای سیاست‌های تشویقی برای افزایش سطح زیرکشت و مدیریت دقیق صادرات، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به تثبیت بازار این محصول کمک کند.
صادرات؛ تیغ دو لبه در مدیریت بازار
سرانه مصرف سیب‌زمینی در کشور حدود ۴۰ تا ۴۵ کیلوگرم برآورد شده است. با توجه به میزان تولید داخلی، حتی با کاهش سطح زیرکشت، نیاز خانوارها به این محصول باید تأمین شود. بنابراین، آنچه باعث ایجاد نوسان در بازار شد، صادرات بیش از حد این محصول بود.
با افزایش نرخ ارز و حذف سامانه نیما، صادرکنندگان به سمت افزایش صادرات سوق پیدا کردند. این در حالی است که پیش از این، کارشناسان نسبت به کاهش تولید سیب‌زمینی هشدار داده بودند. علی نیلی، دبیر انجمن سیب‌زمینی ایران، در این رابطه می‌گوید: تا شهریور امسال، قیمت سیب‌زمینی کمتر از هزینه تولید بود که انگیزه کشاورزان را برای تولید کاهش داد. در مهرماه، از سازمان مرکزی تعاون روستایی درخواست شد که خرید ذخیره‌سازی انجام دهد، اما این اقدام به‌موقع صورت نگرفت و شرایط فعلی بازار رقم خورد.
وی همچنین اشاره کرد که در دو سال گذشته، تولیدکنندگان سیب‌زمینی تحت فشار شدید مالی بوده‌اند. به گفته او، سال گذشته قیمت این محصول کمتر از هزینه تولید بود و بسیاری از کشاورزان متحمل ضرر شدند. نیلی تأکید کرد که سیاست‌های تنظیم بازار باید به‌گونه‌ای باشد که هم صادرات ادامه یابد و هم تولید برای کشاورزان مقرون‌به‌صرفه باشد.
وزارت جهاد کشاورزی: تولید در وضعیت مطلوب است
در حالی که انجمن سیب‌زمینی از کاهش تولید خبر می‌دهد، حسین اصغری، مدیرکل دفتر امور سبزی‌ها و گیاهان جالیزی وزارت جهاد کشاورزی، اعلام کرده که در سال زراعی گذشته، حدود ۵.۴ میلیون تن سیب‌زمینی در کشور تولید شده است. او برآورد کرده که در فصل زمستان امسال، ۱۷۰ هزار تن سیب‌زمینی تازه از مناطق جنوبی کشور برداشت و به بازار عرضه شود.
وی همچنین از ذخیره‌سازی ۱.۲ میلیون تن سیب‌زمینی در انبارهای استان‌های همدان، اصفهان، اردبیل، زنجان، چهارمحال و بختیاری، کردستان، خراسان، فارس و سایر استان‌های تولیدکننده خبر داده است. این میزان ذخیره، نیاز چهار ماه آینده کشور را پوشش می‌دهد و به گفته او، مشکلی برای تأمین این محصول وجود ندارد.
ممنوعیت صادرات برای تنظیم بازار داخلی
به‌منظور کنترل نوسانات بازار، علاوه بر صدور مجوز واردات ۵۰ هزار تن سیب‌زمینی، ممنوعیت صادرات این محصول نیز اعمال شد. اکبر فتحی، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، اعلام کرده که از سال آینده، محدودیت‌های فصلی صادرات برای محصولات گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و پیاز اجرایی خواهد شد.
وی تأکید کرد که وزارت جهاد کشاورزی باید مشخص کند که در چه ماه‌هایی به دلیل کاهش تولید، نیاز به اعمال محدودیت‌های صادراتی وجود دارد. به عنوان مثال، برای گوجه‌فرنگی، محدودیت در ماه‌های آبان و آذر و برای سیب‌زمینی در آذرماه اعمال خواهد شد.
فتحی ابراز امیدواری کرد که با این سیاست‌ها، در سال آینده بازار داخلی با کمبود عرضه مواجه نشود. او همچنین تأکید کرد که هدف دولت، مدیریت صادرات به‌گونه‌ای است که هم بازار داخلی تنظیم شود و هم تولیدکنندگان از نظر اقتصادی متضرر نشوند.
چشم‌انداز قیمت سیب‌زمینی
با ورود محموله‌های جدید و عرضه سیب‌زمینی کشت جنوب، قیمت این محصول در برخی مناطق کاهش یافته است. در میادین میوه و تره‌بار، نرخ این محصول به ۲۹ هزار و ۵۰۰ تومان رسیده، اما در خرده‌فروشی‌ها همچنان بین ۵۵ تا ۶۵ هزار تومان معامله می‌شود.
در این میان، برخی فعالان اقتصادی معتقدند که محدودیت‌های صادراتی به رقابت ایران در بازارهای جهانی آسیب می‌زند. به نظر می‌رسد که با افزایش عرضه در بازار داخلی، قیمت‌ها به تدریج متعادل خواهد شد، اما همچنان مدیریت صحیح تولید و صادرات، نقش کلیدی در کنترل نوسانات بازار خواهد داشت.
ضرورت سیاست‌گذاری پایدار برای کنترل بازار سیب‌زمینی
افزایش چشمگیر قیمت سیب‌زمینی در ماه‌های اخیر نشان‌دهنده نبود سیاست‌های پایدار در تنظیم بازار این محصول است. کاهش تولید ناشی از شرایط جوی، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، و کاهش سطح زیرکشت به دلیل گرانی نهاده‌های کشاورزی از جمله عوامل تأثیرگذار بر این بحران بوده‌اند. با این حال، صادرات بی‌رویه و نوسانات ارزی، مهم‌ترین دلایلی هستند که تعادل عرضه و تقاضا را در بازار داخلی بر هم زده‌اند.
هامان هاشمی، نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، با تأکید بر ضرورت مدیریت هوشمند صادرات، می‌گوید: نبود یک سیاست پایدار در حوزه صادرات، موجب ایجاد نوسانات شدید قیمتی شده است. از یک‌سو، محدودیت ناگهانی صادرات به تولیدکنندگان و صادرکنندگان ضربه می‌زند و از سوی دیگر، باز بودن بی‌رویه مسیر صادرات، باعث افزایش قیمت در بازار داخلی می‌شود. راه‌حل این مشکل، تنظیم یک سازوکار شفاف برای صادرات و ذخیره‌سازی استراتژیک محصولات کشاورزی است.
به نظر می‌رسد که ایجاد یک سیستم هوشمند برای کنترل صادرات، همراه با حمایت از تولیدکنندگان، می‌تواند هم از زیان مصرف‌کنندگان جلوگیری کند و هم پایداری تولید و صادرات را تضمین نماید.
